Profilaktyka uzależnień w wychowaniu regionalnym w SP w Szaflarach

Sprawozdanie z realizacji zadania wynikającego z zadań Gminnego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w Gminie Szaflary pn. „Profilaktyka uzależnień w wychowaniu regionalnym” w Szkole Podstawowej im. Augustyna Suskiego w Szaflarach.

Zajęcia regionalne prowadzone w ramach profilaktyki antyalkoholowej, wpajające uczniom zasady zdrowego trybu życia w zgodzie z naturą, w poszanowaniu dla przyrody i dziedzictwa kulturowego naszego regionu, utrwalające zasady zdrowego odżywiania oraz walory sportu i turystyki, były realizowane dla chętnych uczniów z klas IV, V i VI w Szkole Podstawowej w Szaflarach w wymiarze 72 godzin w terminie od lutego do grudnia 2022 r.

Na spotkaniu zapoznawczym z uczniami został przedstawiony program zajęć regionalnych, a wspólnie z uczniami prowadząca zajęcia nauczycielka historii i etnograf Katarzyna Fiedler ustaliła regulamin zajęć oraz uwzględniła propozycje uczniów dotyczące zajęć, warsztatów i wycieczek.

Zajęcia regionalne rozpoczęły się od historii Szaflar. Uczniowie zapoznali się z prezentacją na ten temat, omówiliśmy także kwestie związane z pierwszymi osadnikami, nazewnictwo danych części wsi, przydomków i nazwisk, legendy i zabytki związane z Szaflarami. Na zajęciach powstała mapa Szaflar z ulicami, zabytkami i domami uczestników zajęć regionalnych. Zajęcia zostały przygotowane w oparciu o monografię Szaflar autorstwa Mieczysława Adamczyka, Szaflary 1993; oraz o materiały promocyjne z Gminy Szaflary i materiały własne nauczyciela.

W ramach profilaktyki sportu i z racji pięknej zimowej aury kolejne zajęcia odbywały się w terenie. Najpierw uczniowie wraz z nauczycielem udali się do Państwa Danuty i Wojciecha Stopków, którzy zgodzili się udostępnić rodzinny album ze zdjęciami. Tam odbyła się pogadanka połączona z oglądaniem fotografii o sportach zimowych niegdyś uprawianych na szerszą skalę w Szaflarach. Stanisław Zacherek – dziadek pana Wojciecha był wieloletnim trenerem na szaflarskiej skoczni narciarskiej w latach 60. i 70. XX w. Później miał miejsce spacer w kierunku zniszczonego już w znacznej mierze obiektu sportowego. Ostatnim akordem zajęć było współczesne szaleństwo na śniegu… ale w wersji retro. Uczniowie mogli bowiem poszaleć na górce zjeżdżając na worku wypchanym sianem… dokładnie tak jak kiedyś ich rodzice.

Kolejne zajęcia regionalne w lutym zdominowała tematyka kulinarna czyli „Tłusty czwartek” i pieczenie faworków wraz z paniami z Koła Gospodyń w Szaflarach. Najpierw uczniowie poznali składniki i sposób wyrabiania ciasta, a następnie miało miejsce wałkowanie i formowanie faworków. Prowadząca zajęcia K. Fiedler przybliżyła dzieciom jak kiedyś jadano w Szaflarach uwzględniając takie czynniki jak rok liturgiczny (okresy postu, Adwentu, czynniki ekonomiczne, nieurodzaje itd.) wskazując przy tym na profilaktykę zdrowej i niskoprzetworzonej żywności pochodzącej z gospodarstwa wiejskiego, a panie z Koła Gospodyń przybliżyły dzieciom nazwy i sposoby wykonania i podawania niektórych potraw.

Po kulinariach przyszła pora na tematy związane z kulturą słowa. Na warsztat wzięta została gwara podhalańska. Uczniowie poznali główne różnice między gwara a językiem literackim, bawili się słowem poprzez tłumaczenie zdań „z polskiego na nasze” i odwrotnie z jednoczesnym tłumaczeniem skąd te słowa się wzięły ( z jakiego języka obcego – germanizmy, madziaryzmy, itd.) z jaką dziedziną życia są związane (np. słowa związane z pasterstwem – gwara wołoska) i w jakim kontekście je używamy. Uczniowie rozwiązywali quizy gwarowe, i czytali teksty pisane gwarą tj. K. Przerwy – Tetmajera „o Zwyrtale muzykancie”.

W czasie zajęć poznawaliśmy wspólnie atrakcje ościennych gmin. Nauka miała praktyczny charakter ponieważ uczniowie sami aktywnie pracowali nad dopasowaniem konkretnych ilustracji i opisów oraz tytułów atrakcji turystycznych, osób czy zabytków do danej podhalańskiej gminy. Pracując w parach naklejali na planszach kolaż z wyżej wymienionych materiałów i uzupełniali o wiadomości zdobyte z przyniesionych przez prowadzącą zajęcia przewodników turystycznych, lokalnych map oraz informacji z Internetu. Efektem tych zajęć były ciekawe kompozycje plastyczne wyeksponowane po zajęciach na szkolnym korytarzu.

W ramach zajęć regionalnych odbyliśmy także spacer po centrum wsi. Uczniowie dowiedzieli się kto spoczywa w mogile koło kościoła oraz jak chronimy stare wiekowe drzewa. Kolejno by zapoznać się ze sztuką sakralną przeszliśmy do szczegółowego zwiedzania kościoła i przydrożnych kapliczek. Zapoznając się z układem urbanistycznym wsi podczas zwiedzania rynku i ościennych ulic uczestnicy zajęć mogli zrozumieć jak kiedyś mieszkało w Szaflarach, i dlaczego na rynku była studnia, a na przykładzie domu Anny Doruli jak budowano drewniane domy. W czasie spaceru zagraliśmy także w quest o Augustynie Suskim. Będąc pod pomnikiem naszego lokalnego bohatera i patrona szkoły uczniowie dowiedzieli się wielu faktów z jego życia: gdzie mieszkał, gdzie się kształcił, co robił w życiu i dlaczego zmarł w tak młodym wieku w Auschwitz.

Na wiosnę zajęcia regionalne zdominowała tematyka Świąt Wielkanocnych. Wykonywaliśmy wówczas w dwóch blokach zajęć palmy wielkanocne i kolejno baranki z masła. Pierwszym etapem było robienie kwiatów z bibuły i krepiny, a następnie uczniowie wili palmy. Między czasie, dla ubogacenia treści zajęć został przeczytany tekst napisany przez absolwenta naszej szkoły – Damiana Kasperka, dotyczący zwyczajów wielkanocnych na Podhalu, opublikowany w lokalnej gazecie parafialnej pt. „Owczarnia”. Z kolei podczas kolejnych zajęć uczniowie podjęli się sztuki rzeźbienia wielkanocnego baranka: formowanie kształtu baranka nożykiem w schłodzonym maśle i wykonywanie sierści baranka przy pomocy nożyka i praski do czosnku. Gdy baranki wylądowały w szkolnej lodówce, uczniowie obejrzeli film o dawnych i współczesnych tradycjach wielkanocnych orz skompletowali tradycyjny koszyk wielkanocny.

Po świętach w okolicach dnia św. Wojciecha przyszła pora na tematykę związaną z pasterstwem, które na Podhalu było czymś więcej niż tylko zajęciem pewnej grupy mężczyzn. W bloku zajęć stworzyliśmy oś czasu „od św. Wojciecha do św. Michała” czyli sekwencje działań sezonu pasterskiego od redyku poczynając, a na osodzie kończąc. Kolejno uczniowie mogli zobaczyć film – autorski dokument Józef Słodyczki – Maśniaka bacy z doliny Kościeliskiej o etapach powstawania oscypka, a na bazie przygotowanych kart pracy zapoznali się z nazwani sprzętów pasterskich niezbędnych na szałasie oraz z przydziałem obowiązków poszczególnych pasterzy: bacy, juhasów i honielników.

W maju tematem przewodnim zajęć stała się architektura podhalańska. Podczas tego bloku zajęć miała miejsce wycieczka do Zakopanego podczas której uczniowie zwiedzili dwa obiekty muzealne Muzeum Tatrzańskiego: chałupę Gąsieniców-Sobczaków oraz Willę Kolibę przy ulicy Kościeliskiej, a także zabytkowy kościół na Pęksowym Brzysku. Podczas wycieczki uczniowie dowiedzieli się o sprzętach domowych, których często już dzisiaj nie znamy i nie używamy. Poznali przeznaczenie czarnej i białej izby oraz zapoznali się z techniką budowy domów góralskich – techniką zrębową. Podczas naszej „lekcji na żywo” omówione zostały także tradycyjne ornamenty i zdobienia wykonywane w budownictwie i przy zdobieniu sprzętów domowych i mebli: rozetę, motyw wychodzącego słońca, lilie złotogów, serca – parzenice, itd. W czasie zwiedzania Willi Koliby uczniowie zapoznali się z nowym podejściem do architektury, która w czasach zaborów została podniesiona do poziomu stylu narodowego zwanego „stylem zakopiańskim”. W czasie zwiedzania kościółka na Pęksowym Brzysku uczniowie poznali historię parafii Zakopane oraz postać ks. Józefa Stolarczyka. Dowiedzieli się w jaki sposób budowano świątynię i poznali wspaniałe ołtarze Wojciecha Kułacha-Wawrzyńcoka z Gliczarowa – słynnego podhalańskiego rzeźbiarza samouka. Uczniowie podczas wyjazdu wykonywali dokumentację fotograficzną eksponatów, które ich najbardziej zainteresowały, a slajdy z tych zdjęć zostały omówione na kolejnych zajęciach.

W czerwcu z okazji Dnia Dziecka podjęliśmy tematykę dzieci żyjących na Podhalu w dawnych czasach, oglądaliśmy stare fotografie i omawialiśmy stroje dzieci, ich zabawy dziecięce, edukację i liczne niegdyś obowiązki domowe. Dla przykładu czytaliśmy fragmenty na temat życia dzieci góralskich w latach 50. XX w. opisane przez Antoniego Kroha w publikacji „Sklep potrzeb kulturalnych”. Na koniec zajęć przyszedł czas na dawne zabawy dziecięce takie jak: „Chodzi lisek koło drogi” czy „Gąski, gąski do domu” .

Ostatnie zajęcia przed wakacjami poświęcone zostały pracom polowym. Czerwiec to czas pierwszych sianokosów, a współcześnie mało które dziecko wie do czego służą grabie… wiec zaczęliśmy od początku od wyjaśnień do czego służą dane sprzęty rolnicze, jak po kolei wygląda układanie siana w kopach, czym są ostrewki, itd. omówiliśmy także zboża takie jak owies, jęczmień, żyto i pszenicę i co się z nich wytwarza.

Po wakacjach w ramach zajęć regionalnych miało miejsce wykonanie wystawy z uczniami z materiałów z wycieczki do Zakopanego, a następnie w bloku zajęć zajęliśmy się strojem góralskim. Na bazie publikacji współautorstwa prowadzącej zajęcia K. Fiedler „Atlas Polskich Strojów Ludowych. Strój podhalański” Wrocław 2015 i „Krakowiacy Lachy Górale. Górale Podhalańscy. Górale Ochotniccy.” Nowy Sącz 2020, oraz realnych strojów przynoszonych na zajęcia uczniowie zapoznawali się kolejno z technikami wykonania tkanin lnu i sukna oraz wyprawy skór, a następnie poznawali techniki, kroju, szycia i zdobnictwa strojów męskich i kobiecych oraz szeroki kontekst kulturowy, ekonomiczny i religijny mający wpływ na stroje ludowe naszego regionu. Podczas zajęć rysowaliśmy schematy góralskich parzenic, spinek, haftów oglądaliśmy filmy pokazujące jak wykonuje się druki na płótnie tzw. techniką batikową, oraz jak wykonuje się kierpce i opaski. Uczniowie mogli też przymierzać stroje, uczyli się prawidłowo zakładać chustki, wiązać gorsety i kierpce.

Po takim przygotowaniu teoretycznym w październiku miał miejsce blok zajęć praktycznych podczas których uczniowie przy pomocy wypożyczonych z gminnego Centrum Kultury Promocji i Turystyki tamborków i materiałów pasmanteryjnych, i na bazie podglądania realnych gorsetów wykonanych przez prowadzącą zajęcia, wykonywali hafty koralikami i cekinami – pojedyncze motywy roślinne: listki, koniczynki, kwiatki, lilie złotogłów itp.

Także w październiku w ramach zajęć regionalnych odbyły się dwudniowe warsztaty kulinarne z Kołem Gospodyń „Leśna przygoda”. W pierwszym dniu zajęć uczniowie wykonywali babeczki z malinami, a podczas drugiego spotkania pierogi z jagodami. Uczniowie ponadto uczyli się zasad kultury bycia przy stole, techniki serwowania potraw i… sprzątania po posiłku.

Kolejno miały miejsce zajęcia na temat tatrzańskiej przyrody. Na bazie kart pracy i materiałów edukacyjnych z Tatrzańskiego Parku Narodowego uczyliśmy się jak się zachować w Parku i jak chronić dziką przyrodę. Uczniowie poznali pietra roślinności w Tatrach, najważniejsze szczyty, doliny, potoki i jaskinie.

W listopadzie wybraliśmy się na wycieczkę do Zakopanego, a konkretnie na warsztaty malarstwa na szkle i obejrzenie wystawy historycznego malarstwa w nowo wyremontowanym gmachu głównym Muzeum tatrzańskiego. Podczas warsztatów uczniowie na bazie prezentacji multimedialnej i pogadanki poznali technikę malowania na szkle i najbardziej popularne motywy malarskie powielane w kulturze regionu. Po namalowaniu swoich obrazków prowadząca zajęcia K. Fiedler omówiła uczniom całą wystawę wskazując na detale – atrybuty świętych, motywy zbójnickie i religijne.

W listopadzie omawialiśmy na zajęciach regionalnych atrakcje ościennych regionów: Spisza, Orawy i Liptowa, oraz masywów górskich Gorców, Pienin i Babiej Góry oglądając slajdy poszczególnych zabytków i atrakcji przyrodniczych i zwiedzając te tereny tym razem „palcem po mapie”, i planując przyszłą wycieczkę. Na bazie fragmentów filmu edukacyjnego „Korzenie tradycji. Kultura górali podhalańskich” omawialiśmy wybrane przez uczniów tradycje rodzinne na Podhalu takie jak: chrzciny wesela i pogrzeby. Uczniowie mogli zobaczyć także film pokazowego wesela góralskiego nagranego przez zespół „Regle” z Poronina, by móc rozłożyć na części pierwsze wszystkie etapy wesela góralskiego od błogosławieństwa kończąc na oczepinach. Okazało się że tylko niewielu uczniów rozumie od początku do końca kontekst kulturowy poszczególnych śpiewek weselnych i przebieg tradycyjnego scenariusza obrzędu oczepin oraz role jakie mają do odegrania pytace, drużbowie i druhny czy starościny itd.

W grudniu na zajęciach regionalnych gościł p. Bartłomiej Fatla – muzyk podhalański prowadzący w naszej szkole zajęcia gry na skrzypcach. Podczas zajęć K. Fiedler przedstawiła prezentację multimedialną na temat muzyki góralskiej, instrumentów i tekstów przyśpiewek z podziałem na tematykę, wg „Antologii Pieśni Podhala” pod red. Antoniego Sadownika. Kraków 1957. P. Bartłomiej z kolei zaprezentował technikę gry skrzypcach i na instrumentach pasterskich i wytłumaczył jak się je niegdyś wykonywało. Uczniowie zobaczyli także film instruktarzowy o wykonaniu dud podhalańskich przez p. Piotra Majerczyka. Na zajęciach o muzyce podhalańskiej nie zabrakło także wspólnego muzykowania.

Cykl zajęć regionalnych w roku 2022 zamknęły dwa spotkania podczas których wykonywaliśmy tradycyjne ozdoby choinkowe ze słomy – gwiazdy i łańcuchy które okazały się bardzo przydatne dlatego, że tegoroczna szkolna choinka miała zostać udekorowana motywami góralskimi. Przy okazji tych zajęć omawialiśmy tradycje bożonarodzeniowe na Podhalu: potrawy wigilijne, wróżby i przesądy związane z dniem wigilii, podłazy i chodzenie z gwiazdą i turoniem. Kiedy już skończyły się tematy związane ze świętami, a ręce były wciąż zajęte przebijaniem igły i nitki przez słomkowe rurki uczniowie wraz z prowadzącą zajęcia nucili sobie tradycyjne kolędy i góralskie pastorałki.

Oprac. Katarzyna Fiedler